Τα δάνεια γλωσσικά στοιχεία δεν έλειψαν καμιά περίοδο από τη γλώσσα μας. Στην εποχή μας, όμως, το φαινόμενο του γλωσσικού δανεισμού έχει πάρει σχετικά μεγάλη έκταση. Ξένες λέξεις και φράσεις υιοθετούνται, συχνά άκριτα, στη γλώσσα μας και υποκαθιστούν ή παραγκωνίζουν αντίστοιχες ελληνικές. Παραδείγματος χάρη, το φιλοδώρημα έγινε αρχικά «πουρμπουάρ» και τώρα «τιπ», ο έλεγχος, η εξυπηρέτηση έγινε «σέρβις», η εργασία, η μελέτη, το ερευνητικό σχέδιο «πρότζεκτ», η αίθουσα σύνταξης «πρες ρουμ», το σχέδιο «ντιζάιν» και πάρα πολλά άλλα.

Πού οφείλεται το φαινόμενο του γλωσσικού δανεισμού

Ο γλωσσικός δανεισμός οφείλεται σε ποικίλους λόγους. Αρχικά, οφείλεται στη δημιουργία επικοινωνιακών αναγκών που δεν μπορούν να καλυφθούν με το υπάρχον λεξιλόγιο. Ιδιαίτερα αν πρόκειται για νέους επιστημονικούς και τεχνικούς όρους, τα ξένα ονόματα, ιδίως όσα προέρχονται από την αγγλική γλώσσα, αποδίδουν συχνά με περισσότερη ακρίβεια και ευστοχία τη σημασία αυτού που ονομάζουν. Γι’ αυτό προτιμώνται και καθιερώνονται όχι μόνο στη γλώσσα μας, αλλά διεθνώς. Συχνά, μάλιστα, παρατηρείται το φαινόμενο τέτοιες λέξεις και όροι να προέρχονται από ελληνικές λέξεις και να πολιτογραφούνται στην ελληνική γλώσσα ως αντιδάνεια, παραδείγματος χάρη κόμικς, κάμερα, μικροτσίπ και πολλές άλλες. Ένα μεγάλο μέρος, λοιπόν, των γλωσσικών δανείων μας συνδέεται με την ανάπτυξη και την εξέλιξη της τεχνολογίας, καθώς δεν εισάγουμε μόνο τεχνολογικά προϊόντα (ηλεκτρονικές συσκευές και μηχανήματα κάθε είδους), αλλά και την ορολογία που συνοδεύει τη λειτουργία και τη χρήση τους.

Σημαντικός λόγος είναι και η προβολή από την ελληνική τηλεόραση ξενόγλωσσων έργων, τα οποία καλύπτουν μεγάλο μέρος του τηλεοπτικού προγράμματος, η ευρεία χρήση ξένων λέξεων σε ελληνικές παραγωγές που αντιγράφουν ξένες, σε ραδιοφωνικές εκπομπές, σε διαφημίσεις, σε στίχους τραγουδιών. Οι δέκτες εξοικειώνονται με ακούσματα ξένων γλωσσών, υιοθετούν με ευκολία στον λόγο τους ξένες λέξεις και φράσεις, εφόσον, μάλιστα, αυτές προέρχονται από γλώσσες που θεωρούνται ότι έχουν αυξημένο διεθνώς κύρος σε σχέση με τη δική μας. Το ίδιο συμβαίνει και με τη χρήση του διαδικτύου, όπου λόγω της κυριαρχίας της αγγλικής γλώσσας διαμορφώνεται ένα γλωσσάρι ξενόγλωσσων ή εξελληνισμένων ιντερνετικών όρων και αρκτικόλεξων, π.χ. online, login, logout, accept, address, links, username, backup, e-mail, e-banking, PIN, PDF, μπλογκ, σόσιαλ μίντια, «γκουγκλάρω», «τρολάρω» και πολλά άλλα τα οποία συνεχώς και ταχύτατα αυξάνονται.

Το φαινόμενο του γλωσσικού δανεισμού ευνοείται και από την παγκοσμιοποίηση, καθώς οι οικονομικές δραστηριότητες και οι συναλλαγές δεν περιορίζονται πια στα όρια της εθνικής επικράτειας, αλλά εξαπλώνονται σε όλη την οικουμένη. Άνθρωποι, υπηρεσίες, προϊόντα, κεφάλαια διακινούνται διεθνώς σε μια παγκόσμια οικονομική πραγματικότητα που επιβάλλει την ανάγκη επικοινωνίας σε μια κοινή παγκόσμια γλώσσα, την αγγλική. Αν σε αυτή την πραγματικότητα προστεθεί και ο τουρισμός, τα ταξίδια και γενικότερα η στενή σχέση και η επικοινωνία μας με ξένους, κατανοούμε πόσο απαραίτητη γίνεται η γνώση και η χρήση ξένων γλωσσών, συχνά σε βαθμό που εξαιτίας τους υποβαθμίζεται και περιορίζεται η χρήση της γλώσσας μας. 

Θετικές πλευρές του γλωσσικού δανεισμού

Αμιγείς εθνικές γλώσσες δεν υπάρχουν. Τα γλωσσικά δάνεια είναι προϊόν των σχέσεων που αναπτύσσονται ανάμεσα σε αλλόγλωσσα άτομα και λαούς. Και όπως τα χρηματικά δάνεια, έτσι και τα γλωσσικά μπορεί να είναι ωφέλιμα, αν χρησιμοποιούνται σωστά. Εμπλουτίζουν και ανανεώνουν τη γλώσσα με νέες λέξεις και όρους, άρα με νέες έννοιες και με γνώσεις. Προσθέτουν νέες εύχρηστες γλωσσικές επιλογές, δίνουν ποικιλία στον λόγο, η έκφραση σκέψεων, γνώσεων και ιδεών γίνεται πιο ακριβής, πιο εύστοχη, πιο σαφής, πιο ευχερής. Έτσι, διευκολύνεται η επικοινωνία. Οι δάνειες λέξεις αυξάνουν τον πλούτο των παραστάσεων, των εικόνων και των εννοιών που γνωρίζει κάποιος και τον κάνουν πλουσιότερο σε γνώσεις και εκφραστικές δυνατότητες. Ο γλωσσικός δανεισμός αποτελεί στοιχείο της πολιτισμικής αλληλεπίδρασης των ανθρώπων. Και, φυσικά, τη μεγαλύτερη επίδραση ασκεί η γλώσσα που σε μια ορισμένη ιστορική περίοδο βρίσκεται, για πολλούς λόγους, σε πλεονεκτική θέση.

Αρνητικές πλευρές του γλωσσικού δανεισμού

Ο γλωσσικός δανεισμός έχει, ασφαλώς, και σοβαρές αρνητικές πλευρές που οφείλονται, κυρίως, στον υπέρμετρο και άκριτο τρόπο με τον οποίο γίνεται. Τα αναφομοίωτα ετερόκλιτα ξένα γλωσσικά στοιχεία, που δεν υπόκεινται στους γραμματικούς κανόνες της γλώσσας μας, προκαλούν αταξία και σύγχυση, ένα γλωσσικό «κομφούζιο» που αναιρεί τους κανόνες και τη λογική τάξη που διέπει τη γλώσσα μας. Η ενότητα και η συνέχεια της γλώσσας μας, με την παραγωγή νέων σημασιολογικά συγγενών λέξεων που ανήκουν σε ετυμολογικές οικογένειες, διακόπτεται και η συνοχή της χαλαρώνει. Οι ξένες λέξεις είναι ξένο σώμα στο γλωσσικό μας σύστημα. Γι’ αυτό μπορούμε να πούμε ότι η γλώσσα μας αλλοιώνεται.

Αλλοιώνεται, επίσης, ο ρυθμός και η μουσικότητα της γλώσσας μας, καθώς η ηχητική εικόνα των ξένων λέξεων δεν συνάδει με την ηχητική των φθόγγων και των καταλήξεων της ελληνικής. Η πολυσημία και η συνυποδηλωτική σημασία των ελληνικών λέξεων αντικαθίσταται από ψυχρούς «τεχνοαγγλικούς» όρους και φράσεις, που εξασθενίζουν την εκφραστική δύναμη της γλώσσας μας. Μια μακραίωνη παράδοση καλλιέπειας, έντεχνου λόγου, ρητορείας και πειθούς σιγά σιγά παραγκωνίζεται, για να καλυφθούν οι τρέχουσες ανάγκες επικοινωνίας με στεγνό, συχνά συνθηματικό τρόπο.

Αλλοιώνεται και η πολιτιστική μας ταυτότητα, καθώς η γλώσσα αποτελεί το κυριότερο χαρακτηριστικό μας. Τα γλωσσικά δάνεια είναι ένα είδος εξάρτησης από τα πολιτιστικά προϊόντα που εισάγουμε από άλλες χώρες, τα οποία, όταν είναι υπέρμετρα, διαβρώνουν τον πολιτισμό μας. Παράλληλα, εντείνονται τα φαινόμενα ξενομανίας, της αντίληψης ότι τα ξένα πολιτισμικά στοιχεία και η γλώσσα που τα εκφράζει είναι καλύτερα, ανώτερα από τα δικά μας, και αμβλύνεται η πίστη στην αξία του εθνικού μας πολιτισμού.

Ο Σπυρίδων Κ. Κούτρας σπούδασε φιλολογία στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Δίδαξε σε σχολεία της Ελλάδας και του εξωτερικού. Είναι συγγραφέας εκπαιδευτικών βιβλίων για τη Γλώσσα και τη Λογοτεχνία και άρθρα του για γλωσσικά και εκπαιδευτικά θέματα έχουν δημοσιευτεί σε περιοδικά και στον Τύπο.